کاوش

(این مقاله به همایش استانی " نقش تربیت غیررسمی در تعلیم و تربیت برنامه درسی پژوهش مبنا(از ضرورت تا التزام) "  که توسط دانشگاه فرهنگیان- پردیس امام علی(ع)رشت در بهار 1397 برگزار گردید، ارائه گردیده است.)

چكيده

وقتی به مقوله آموزش/ یادگیری توجه می نماییم باید نگاه جامع به ابعاد و عناصر آن معطوف داشت. هدف این مقاله مشخص کردن انواع آموزش/ یادگیر،ی بویژه آموزش / یادگیری هایی است که در خارج از نظام رسمی رخ می دهد. برای نیل به این هدف با تفکیک تعاریف و ویژگی های سه نوع آموزش/یادگیری رسمی، نیمه رسمی و غیر رسمی از همدیگر، حدود و مرزهای آنها از همدیگر متمایز گردید. مصداق ها و اشکال مختلف دو نوع آموزش و یادگیری نیز به تفکیک مشخص، و وضعیت و جایگاه هر یک از آنها در زیست بوم آموزش و پرورش کشور مورد تحلیل قرار گرفت.

واژه‌هاي كليدي: تعلیم و تربیت نیمه رسمی، تعلیم و تربیت غیر رسمی، تعاریف، انواع   

1- مقدمه  

در عصر کنونی كه رشد و گسترش علم و تكنولوژي از عناصر عمده پيشرفت جوامع محسوب مي گردد و با مفاهیمی چون عصر دانش، عصر فناوری از اعصار گذشته متمایز می گردد، نقش آموزش و پرورش بسیار حياتي است. در اين راستا زیست بومِ آموزش و پرورش با ایفای نقش هايي چون رشد شخصی، شکوفا کردن استعدادها و تربيت نيروي كار ماهر، گسترش دانش و ترويج تحقيق و تتبع زمينه ساز توسعه كشور است.

تحقیقات بین المللی شواهد تجربی روشنی فراهم کرده است که نشان می دهد آموزش و پرورش در کل فواید اساسی برای فرد و اجتماع بدنبال دارد(مرینو و همکاران[1]،2008) آموزش و پرورش وسیله ای مهم در انتقال فرهنگ جامعه و نشر آن است(ذوفن،1385ص:2) ابزاری اساسی برای رویارویی با مسائل جهان پیچیده و متحول امروزی است؛ بهترین روش برای دستیابی به توسعه و پیشرفت های جدید است(نوروزی و همکاران،1387)؛ نیروی جدید ٍ[مورد نیاز جامعه] برای پذیرش نقش های فعال را تربیت می کند(رضایی و پاک سرشت،1387)؛ به باروری و شکوفایی اندیشه می پردازد؛ دانش و مهارت های ادراکی و غیر ادراکی افراد را ارتقاء می بخشد؛ یادگیری چگونه یادگرفتن را محقق می کند؛ سلامت و  بهداشت افراد را بهبود می بخشد و... (نادری،1383). بنابراین از سالیان دور تاکنون مورد توجه و عنایت انسان و جوامع انسانی بوده و همواره بر اهمیت آن افزوده شده است. چنانکه "در اقتصاد مبتنی بر دانش که ویژگی قرن بیست و یکم است تمام کشورها بویژه کشورهای صنعتی سرمایه گذاری سنگینی بر روی آموزش انجام داده اند"(دارلینگ- هاموند[2]،2007).

اما آموزش و پرورش تنها شامل دبستان، دبیرستان و دانشگاه نمی گردد، بلکه هر نوع آموزش و یادگیری را چه به صورت رسمی یا غیر رسمی در داخل و یا خارج از مدرسه [و دانشگاه] شامل می گردد(عمادزاده،1381). به عبارت دیگر آموزش و یادگیری منحصر و محدود به آموزش مدرسه ای و دانشگاهی نیست و "به باور بسیاری از صاحبنظران علوم تربیتی به سه شکل وجود دارد: رسمی^[3]، نیمه رسمی^[4] و غیر رسمی[5]"(محسن پور،1383: 7).

با این وجود، نقطه تمرکز مطالعات و مباحثات در حوزه آموزش و یادگیری بر آموزش/ یادگیری رسمی است و اغلب این مطالعات و مباحثات از دو نوع دیگر آن یعنی آموزش/ یادگیری نیمه رسمی و غیر رسمی غفلت ورزیده اند و درباره تعریف، ماهیت و انواع این نوع ار آموزش/ یادگیری توافق کاملی وجود ندارد. برای این غفلت و عدم صراحت دلایل مختلفی وجود دارد. نخست اینکه در 100 سال اخیر توسعه کمی آموزش های رسمی و ایجاد فرصت های آموزشی برای آحاد جامعه، چنان ذهن و انرژی سیاست گذاران، متخصصان و نویسندگان را معطوف به خود کرده است که آنها کمتر به انواع دیگر آموزش توجه نشان داده اند. دوم، پراکندگی و تنوع در مصداق ها و نمودهای آموزش های غیر رسمی، تعریف، تشخیص و تحلیل آنها را دچار مشکل کرده است. سوم هر متخصص و نویسنده ای با توجه به زمینه حرفه ای خود به تعریف و تحلیل این نوع آموزش ها پرداخته که در برخی مواقع با تعاریف متخصصان دیگر متفاوت است.

با توجه به اهمیت آموزش های غیررسمی از یک سو، و مشخص نبودن دقیق تعریف و ماهیت این نوع از آموزش ها از سوی دیگر، در این مقاله تلاش می گردد به این سئوالات پاسخ داده شود که انواع آموزش/ یادگیری کدامند؟ تعریف و ماهیت آنها آموزش/ یادگیری نیمه رسمی و غیر رسمی چیست و مصداق ها و نمودهای هر یک از این انواع آموزش/ یادگیری کدامند؟ برای پاسخ به این سئوال ابتدا تعریف و ماهیت انواع آموزش ارائه می گردد و وجوه تمایز و تشابه آنها از همدیگر تحلیل می گردد. سپس عناصر و مصداق های هر یک از این آموزش ها در جامعه کنونی مشخص می گردد.

تعریف و ماهیت آموزش/ یادگیری نیمه رسمی و غیر رسمی  

واقعیت آنست که انسانها هم از بافت های رسمی و هم غیر رسمی می آموزند. اما وقتی ما درباره یادگیری فکر می کنیم، اغلب درباره بافت های رسمی کلاس درس، جاییکه برای کودکان آموزش مستقیم، توسط متخصصانی آموزش دیده فراهم شده است، می اندیشیم. ما کمتر درباره موقعیت های مختلف غیررسمی که کودکان در زندگی روزمره خود با آن مواجهه اند می اندیشیم. برای مثال کودکان از همسالان، والدین و رسانه ها، هم به شکل مستقیم و هم از طریق مشاهده یاد می گیرند. بعلاوه کودکان با اکتشاف نیز می آموزند. (وولو بی و وود^[6]،2008).

برای اولین بار کومبز و احمد^[7](1974) در اثر اثر معروف خودشان با عنوان هجوم به فقر روستایی: آموزش غیر رسمی چه کمکی می تواند بکند^[8] بینسه نوع آموزش و یادگیری تمایز قائل شدند. در آثار بعدی مرتبط با آموزش و یادگیری این طبقه بندی و سه نوع آموزش/ یادگیری آن مبنای تحلیل ها و مباحث قرار گرفته است. چنانکه با یک نگاه سریع و مروری بر اسناد جدید در حوزه آموزش، درباره آموزش/ یادگیری می توان سه اصطلاح پایه را از هم متمایز کرد که هر یک از آنها  با فراوانی زیاد و اشکال مختلفی بکار گرفته می شوند. این سه اصطلاح و اشکال کاربرد آنها عبارتند از:

الف. رسمی^[9]: آموزش رسمی^[10]، موسسات آموزش رسمی^[11]، یادگیری رسمی^[12]، برنامه های یادگیری رسمی مربیان^[13]، موسسات رسمی یادگیری^[14]

ب. نیمه رسمی^[15]: آموزش نیمه رسمی^[16]، برنامه های آموزشی در محیط های نیمه رسمی^[17]، زمینه های یادگیری نیمه رسمی^[18]، موقعیت های یادگیری نیمه رسمی^[19]

ج. غیررسمی^[20]: یادگیریغیر رسمی^[21]، فعالیت های یادگیری^[22]غیررسمی، تجارب یادگیری^[23]  غیر رسمی(مالت، تریدل، لایل و رین^[24]،2009)

درباره ی این طبقه بندی ذکر سه نکته ضروری است. نخست اینکه در اثر دو نویسنده اولیه، یعنی کومبز و احمد^[25] (1974) برای آسانی تحلیل اصطلاح آموزش و یادگیری معادل در نظر گرفته شد، سنتی که در آثار بعدی متخصصان و نویسندگان نیز حفظ گردید. دوم اینکه اصطلاح یادگیری با هر سه اصطلاح این طبقه بندی بکار گرفته شده است و بیانگر اینست که یادگیری می تواند با همه این فعالیت ها در فرد رخ دهد. سوم اینکه اصطلاح آموزش برای طبقه "غیر رسمی" بکار گرفته نمی شود. دلیل آنرا باید در این نکته اساسی جستجو کرد که "آموزش یک فرایند رسمی، منظم، و مشخص است و طرح زمانی و مکانی مشخص دارد"(نورورزی و رضوی،1390: 12). یعنی در آموزش هدف و مخاطب مشخص است و زمان و مکان اجرای آموزش نیز از پیش تعیین شده است، ویژگی که به نظر می رسد در طبقه غیر رسمی وجود ندارد.

اما این سه نوع آموزش و یادگیری دارای تعاریف و ویژگی های متفاوتی هستند. اغلب متخصصان بین این سه نوع آموزش/ یادگیری تمایز قائل شده و برای هر یک تعاریف متفاوتی ارائه می دهند.

آموزش رسمی: شامل آن قسمت از نظام آموزشی است که از کودکستان آغاز شده و تا آموزش عالی ادامه می یابد(گروه مشاوران یونسکو ترجمه مشایخ،1373: 11).

آموزش نیمه رسمی: آموزش نیمه رسمی عبارتست از هر گونه فعالیت آموزشی سازماندهی شده و نظامند که در خارج از چارچوب نظام آموزش رسمی انجام می گیرد تا گونه مشخصی از یادگیری را برای خرده گروه ها جمعیتی خردسال و نیز کودک فراهم کند(کومبز و احمد 1974: 8). 

آموزش غیر رسمی: عبارتست از ایجاد موقعیت های اصیل و موثق که نوعا فراتر از کنترل مدیران برنامه های مهارت آموزی و به دور از محدودیت های کلاس درس و محیط های ارائه آموزش های رسمی از راه دور (از قبیل آموزش برخط، آموزش هایی که از طریق ویدئو کنفرانس ارائه می گردند) رخ می دهند(روزت و هافمن ترجمه اسدی، اسکندری و نوروزی، 1392: 305). بعبارت دیگر "آموزش غیررسمی فرایندی مادام العمر است که با آن هر شخص دانش، مهارت، نگرش و آگاهی هایی را از تجارب روزانه و در محیط زیست خود در خانه، محل کار و بازی بدست می آورد و بخاطر می سپارد. بطور کلی آموزش غیر رسمی فاقد سازماندهی و اغلب غیرنظامند است (کومبز و احمد^[26]،1974). در برخی از منابع این اصطلاح به آموزش مستمر ضمنی ترجمه شده است.اصطلاح غیررسمی برای این منظور بکار گرفته شده است که بر ویژگی های مکان(بیرون از مدرسه) فرایند(بدون آموزشگر یا خودرهبرانه) و مخاطب(غیر از دانش آموز) تاکید گردد(اکی و النبوگن^[27]،2008).

 با توجه به تعاریف فوق می توان برای هر یک از این طبقه از آموزش/ یادگیری ویژگی هایی قائل شد. در جدول 1 ویزگی های این سه نوع آموزش/ یادگیری تلخیص شده است.

جدول 1. ویژگی های سه نوع آموزش/ یادگیری رسمی، نیمه رسمی و غیر رسمی

علاوه بر طبقه بندی سه گانه، عناوین و طبقه بندی های دیگری نیز از انواع آموزش/ یادگیری بعمل آمده است. به عنوان مثال روزت و هافمن(ترجمه اسدی، اسکندری و نوروزی،1392) تمام انواع آموزش/ یادگیری های خارج از مدرسه و دانشگاه را با اصطلاح غیررسمی توصیف کرده اند. هم چنین افراد دیگری  از این نوع آموزش/ یادگیری با عنوان یادگیری مادام العمر^[28](چپمن و اسپن^[29]،2000) یادگیری خارج از مدرسه^[30](رنی، فهر، دیرکینگ و فالک^[31]،2003) یادگیری تفریحی^[32](اکو^[33]،1998)، یادگیری تجربی^[34](کلب، بویاتزیز و ماین میلیز^[35]،200) یا مبتنی بر تجربه^[36](اندرسن، بد و کهن^[37]،2000) آموزش های غیر عمدی^[38] (برانسفورد و همکاران^[39]،2006) یادگیری انتخاب آزاد^[40] (فالک و دیرکینگ،^[41]2002) یاد کرده اند.

روش دیگری که می توان با آن این سه طبقه آموزش را از یکدیگر متمایز کرد، ترسیم پیوستار دو بعدی و قرار دادن انواع آموزش در آن است. ملاک پیوستار اول صراحت، رسمیت و مشخص بودن اهداف و ملاک پیوستار دوم ساختار مند بودن و مدون بودن برنامه درسی است. حال با این دو ملاک نیز می توان انواع آموزش/ یادگیری را در 4 عنوان مشخص طبقه بندی کرد:

طبقه اول: اهداف کاملا مشخص- ساختار برنامه کاملا مدون(مثال: آموزش مدرسه ای)

طبقه دوم: اهداف کاملا نامشخص-ساختار برنامه کاملا تدوین نشده(مثال: آموزش اتفاقی ناشی از بازیهای رایانه ای غیر آموزشی )

طبقه سوم: اهداف کاملا مشخص-ساختار برنامه کاملا نامشخص(بازی های آموزشی طراحی شده توسط متخصصان علوم رایانه ای)

طبقه چهارم: اهداف کاملا نامشخص-ساختار برنامه کاملا مشخص(اهداف رسمی تدوین شده، برنامه سلیقه ای اجرا می شود)

نمودار1 وضعیت انواع آموزش/ یادگیری بر اساس این دو ملاک را نشان می دهد.

نمودار 1- طبقه بندی انواع آموزش/ یادگیری بر مبنای دو ملاک اهداف و برنامه درسی

در نمودار شماره یک، دایره آبی، که محل تلاقی حداکثر رسمیت اهداف و مدون بودن برنامه درسی است نمودی از آموزش های نظام های متمرکز پیش از دانشگاه بسیاری از کشورهاست. اما آموزش های دانشگاهی را باید به علت پایین بودن ساختار برنامه درسی و آزادی اساتید در انتخاب محتوای آموزش، کمی متمایل به سمت چپ نقطه آبی تصور نمود. دایره سبز که محل تلاقی فقدان رسمیت در اهداف و فقدان ساختار در برنامه درسی است نمودی از آموزش های بازی های رایانه ای غیرآموزشی(برنامه های درسی غیر رسمی) تلقی نمود. این برنامه ها اهداف آموزشی خاصی ندارند و فقط برای تفریح و سرگرمی ساخته شده اند و فاقد هر گونه برنامه مدون درسی هستند. انواع آموزش/ یادگیری های نیمه رسمی را نیز می توان با توجه به این دو ملاک و بر اساس ماهیت واقعی آنها در نقاط مختلف این دو پیوستار قرار داد. به عنوان مثال آموزش های فنی و حرفه ای آزادکه اهداف آنها نیمه رسمی است ولی محتوای برنامه آنها استاندارد و دارای ساختار مدون هستند در محل نقطه مشکی این نمودار قرار دارند. دایره نارنجی آموزش هایی را نشان می دهد که برای آن اهداف رسمی وجود دارد ولی هنوز برنامه درسی مدون برای آن تدوین نشده است. بر اساس این دو ملاک سایر انواع و اشکال آموزش را می توان در نقاط مختلف این نمودار مشخص نمود.

انواع آموزش های نیمه رسمی و غیر رسمی

یکی از راههای تحلیل  اصطلاحات، مشخص کردن مصداق ها و انواع آنهاست. از سه اصطلاح مورد بحث در این مقاله، مصداق ها و نمودهای آموزش رسمی کاملا مشخص است. هر گونه آموزش هایی که در چارچوب نظام برنامه درسی مدارس و دانشگاهها ارائه می گردد مشمول آموزش رسمی هستند. در ایران حوزه های علمیه نیز نمونه های دیگری از آموزش های رسمی تلقی می شوند.اما نمودها و مصداق های دو طبقه دیگر آموزش/ یادگیری، یعنی آموزش/ یادگیری های نیمه رسمی و غیر رسمی مانند آموزش های رسمی از هم قابل تمایز نیستند. در نمودار 1 مصداق، اشکال و انواع این دو نوع آموزش/ یادگیری به همراه آموزش رسمی آنچنان که در جامعه ایرانی معمول است، تلخیص شده است.

1-    آموزش/ یادگیری نیمه رسمی

در جامعه ایران آموزش و یادگیری های نیمه رسمی را می توان در انواع و اشکال مختلفی طبقه بندی کرد. مهمترین اشکال آموزش و یادگیری های نیمه رسمی به شرح زیر هستند.

1-1-     آموزش های فنی و حرفه ای آزاد

این آموزش ها تحت نظارت سازمان آموزش فنی و حرفه ای انجام می گیرد و به فرد متقاضی در سطوح مختلف مدرک اعطاء می گردد."مدرك معتبر سازمان آموزش فني و حرفه اي كه داراي شماره استاندارد آموزش مهارت بوده و بيانگر نوع و سطح صلاحيت حرفه اي فرد براي احراز شغل است. اين مدرك پس از قبولي متقاضي در آزمونهاي كتبي و عملي سازمان در سطوح آموزش مهارت ممتاز، درجه يك، درجه دو و درجه سه، به فرد اعطا مي شود"(مرکز آمار و اطلاعات راهبردی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی،1393: 2). این آموزش ها هم در مراکز و شعب سازمان و هم در آموزشگاههای خصوصی ارائه می شوند و در هر دو حالت، آزمون صلاحیت توسط خود سازمان برگزار می گردد.

1-2-     آموزش های ضمن خدمت کارکنان و کارگران

آموزش ضمن خدمت کارکنان بعنوان بخش لازم اغلب سازمانها با رشد مداوم همراه بوده است(ریچی، موریسون و فوکسون، ترجمه اسدی، اسکندری و نوروزی، 1392). در یک سر طیفِ آموزش ضمن خدمت آموزش های سازمان یافته در محیط کار قرار دارد و در سر دیگر طیف، ، این اصطلاح حرفه آموزی های مرتبط با شغل قرار دارد که بوسیله کارفرما سازمان داده شده، یا به عنوان شرط ارتقا، گذراندن آن الزام آور است (بومن ترجمه نفیسی،1382). این نوع از آموزش و یادگیری های را می توان ابزار "تقویت قابلیت های موجود و تسهیل کسب دانش، پرورش مهارتها و توانایی های مربوط به بهبود عملکرد کارکنان(مردای سروستانی و زارعی،1396: 285)، تعریف کرد. امروزه بخش دولتی و خصوصی دوره های آموزشی مختلفی را برای دانش افزایی و بهسازی دانش کارکنان خود برگزار می کنند و شرکت کنند گان را از مزایای مالی و ترفیعی آن برخوردار می سازند. اعتبار گواهینامه های صادره، تنها در سطح سازمان مجری و محل کار کارکنان است. به عنوان مثال وزارت آموزش و پرورش سالیانه دوره های آموزشی مختلفی را برای کارکنان خود به شکل حضوری و غیر حضوری برگزار می کند.

1-3-     آموزش های زبان خارجی

اغلب والدین از دانش زبانی آموخته شده یفرزندان خود در مدارس ناراضی هستند.لذا گرایش روزافزونی به شرکت در کلاس ها و موسسات خصوصی زبان وجود دارد(امیری، غفار ثمر، کیانی و اکبری،1395: 218). اغلب این آموزش ها در موسسات خصوصی که با مجوز رسمی وزارت آموزش و پرورش انجام می گیرد. محتوای این آموزش ها نیز عموما بسته های آموزشی(شامل کتاب، کتاب کار، سی دی شنیداری و دیداری) برخی دانشگاهها و موسسات معروف زبان آموزی جهان است که به صورت ترمیک آموزش داده می شود. برخی از این موسسات نماینده موسسات بزرگ زبان هستند که عموما تحت نظارت دفتر مرکزی و برنامه های پیشنهادی آنها فعالیت می کنند. گواهینامه صادر می کنند.

1-4-     آموزش های آزاد هنر

آموزش هنري، نخستين مشغوليت در آغاز زمان آموزش پذيري كودك و آخـرين سـرگرمي كهنسالان در سنين پس از بازنشستگي است. فراتر از اين دو مقطع سـني، آمـوزش هنـري شكلي بسيار جدي مي يابد (آزاده فر،13). علیرغم اهمیت آموزش هنر، در عمل در نظام آموزش رسمی توجه کمی به آموزش هنرهای مختلف می شود. این کم توجهی باعث شده اغلب خانوارهای علاقمند و فرزندان آنها، به موسسات خصوصی در حوزه های موسیقی، خوشنویسی، نقاشی، طراحی، گرافیک، تئاتر، موسیقی، سینما و بازیگری و رشته های دیگر وابسته به هنر سینما روی آورند.معمولا این موسسات با مجوز وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی فعالیت می کنند و به هنرجویان خود گواهینامه های مهارتی اعطاء می کنند.

1-5-     آموزش های ترویجی کشاورزی

ترویج کشاورزی عامل مهمی در توسعه کشاورزی محسوب می شود. هدف ترویج کشاورزی بهبود عملیات کشاورزی از طریق ترویج دانش در زمینه های فناوری و عملیات و شیوه های نوین کشاورزی به خانوارهای کشاورز می باشد(حمیدی و یعقوبی، 1395). در اغلب منابع (از جمله، محسن پور،1383؛کومبز و احمد ،1974)این آموزش ها نیز در زمره آموزش های نیمه رسمی قرار داده شده اند متصدی این آموزش ها در کشورمان واحدهای استانی و شهرستانی وزارت جهاد کشاورزی است که سالیانه خدمات آموزشی را برای روستاییان تدارک می بیند.

1-6-     آموزش ها و دورههایآموزشیمبتنیبروبوازراهدور

کلارک(1996نقل از: رستمی نژاد، زارعی زوارکی و مزینی،1395) آموزش مبتنی بر وب را نوعی آموزش انفرادی شده می داند که از طریق شبکه های رایانه ای عمومی یا خصوصی ارائه و بوسیله مرورگرهای وب دریافت می شود. به عبارت دیگر آموزش های مبتنی بر وب که از آن به عنوان یادگیری و آموزش الکترونیکی نیز یاد می شود رویکردی مبتکرانه برای ارائه محیط یادگیری با طراحی مناسب، تعاملی و متمرکز بر فراگیر، در هر زمان و هر مکان است. (خان، ترجمه قائنی و عبدحق،1390).امروزه با استفاده از انواع فناوری ها و با بهره گیری از سیستم های مدیریت یادگیری، دوره ها و کلاس های مجازی فراوانی در بستر وب در دسترس عموم قرار دارد که حداقل بخش اعظم آنها را باید به علت ساختارمندی و واضح بودن اهداف در زمره آموزش های نیمه رسمی قرار داد. به عنوان مثال موسسه کورسرا^[42] یکی از معروفترین موسسات ارائه دهند آموزش از راه دور است که هزاران دوره مجازی، از آموزش آشپزی تا آموزش کارافرینی و مدیریت بازرگانی را برای علاقمندان از سرتاسر جهان فراهم می کند و در پایان به آنها گواهینامه مهارت اعطاء می نماید^[43].

1-7-     سایر آموزش های نیمه رسمی

علاوه بر موارد ششگانه فوق آموزش های دیگری را نیز می توان در زمره آموزش های نیمه رسمی قرار داد. آموزش های دینی که در قالب آموزش قرانی(روخوانی، تفسیر، تجوید و...)مدیحه سرایی و نوحه خوانی در جامعه رواج دارد، کارگاههای آموزشی که توسط برخی انجمن ها و موسسات تخصصی مثل سازمان روانشناسی و مشاوره برگزار می گردد، برخی از دوره های مهارتی و پیشگیرانه که از طرف سازمان بهزیستی و دستگاههای زیر نظر وزارت بهداشت برای افراد معتاد، در آستانه ازدواج و در معرض بیماری های خاص برگزار می گردد در زمره این نوع از آموزش ها هستند.

2-    آموزش/ یادگیری غیر رسمی

امروزه اصطلاح "یادگیری غیر رسمی" آزادانه برای توصیف همه یا بخشی از آن بکار گرفته می شود. برخی از افراد آنرا بر اساس مکان یادگیری تعریف می کنند یعنی معتقدند همه یادگیری های خارج از مدارس  یادگیری غیر رسمی هستند. گروه دیگر بر اساس هدف یادگیری آنرا تعریف می کنند و معتقدند همه یادگیری هایی که بخشی از فعالیت های تفریحی است و از آنها آزمونی بعمل نمی آید، یادگیری غیر رسمی هستند. (سفتون گرین^[44]،2004). در این مقاله انواع آموزش های غیر رسمی بر مبنای منبع دریافتبه شرح زیر تقسیم می گردد.

2-1-     آموزش های خانواده و خویشاوندان

خانواده پایه ی اساسی و سازنده مهمترین ساخت اجتماعی است و وجود همه نظامات دیگر اجتماع بستگی به مشارکت در نظام خانوادگی دارد(جی گود ،1352: 23 نقل از: حکیم زاده، میرزابیگی و رسولی سقای،1393: 8) والدین، یکی از عوامل مهم و تاثیرگذار در زندگی به شمار می آیند. نقش والدین در زندگی فرزندانشان چندگانه و دشوار است و آنان بر اساس درکی که از نقش خود دارند، با مهارت، دانش، تجارب و انگیزه هایشان می توانند تاثیری سازنده ای بر زندگی فرزندانشان داشته باشند و بر عکس(بازرگان،1387: نقل از: حکیم زاده، میرزابیگی و رسولی سقای،1393: 8). در کنار والدین، خویشاوندان دور و نزدیک(برادر، خواهر، پدر بزرگ، مادر بزرگ، دایی، عمو، خاله و عمه و...) که با کودکان، نوجوانان و جوانان تعامل دارند نیز نقش مهمی در زیست بوم  آموزش/ یادگیری فرد دارند. هر کودک و نوجوانی، بسیاری از دانش ها، نگرش ها و مهارت های پایه خود را در خانواده و در تعامل با والدین و خویشاوندان به شکل آموزش های مستقیمیا غیر مستقیم فرا می گیرد.

2-2-      آموزش دوستان و همگنان

در طی تعامل با همگنان، کودکان مهارتهای اجتماعی با ارزشی را کسب می کنند. همگنان بویژه دوستان نزدیک در چگونگی برقراری روابط صمیمی از طریق یاد دادن به کودکان، و در تحول هیجانی و عاطفی کودک از طریق ادامه حمایت عاطفی دخالت دارند(لد^[45]،1990؛ هارتاپ^[46]،1992 نقل از: طباییان، امیری و مولوی،1390). افزون بر این همگنان در تحول شناختی و جسمانی نیز سهیم اند(آتی^[47]،1984 نقل از:همان منبع). علاوه بر دوره کودکی، در دوره نوجوانی و جوانی، دوستان و همگنان اعتبار بیشتری در نزد آنها پیدا می کنند و خواسته و ناخواسته به منبع مهم یادگیری های آنها تبدیل می شوند. این یادگیری ها بیشتر در حوزه های عقیدتی، سیاسی، فرهنگی، جنسی، علمی رخ می دهند. ماهیت این یادگیری ها گاهی هماهنگ و گاهی در تضاد کامل با سایر منابع آموزشی رسمی(مدرسه) و غیررسمی(خانواده، نهادهای فرهنگی) است. شایان ذکر است این یادگیری تا پایان عمر استمرار دارد.

2-3-     آموزشهایرسانههایگروهیسنتی (غیردیجیتال)

در مجموع، رسانه های ارتباطی خواه برای آموزش برنامه ریزی شده باشند و خواه نشده باشند آموزش دهنده اند، زیرا مردم همواره از آنها تاثیر می پذیرند و می آموزند(آذریان، ساروخانی و نوابخش،1396). رسانه های گروهی سنتی و غیر دیجیتال که در این مقاله بخاطر اهمیت رسانه های دیجیتال از هم تفکیک شده اند شامل روزنامه ها، مجلات، رادیو، تلویزیون، سینما و امثال آنست. از دوران کودکی تا کهنسالی این رسانه ها یک منبع اساسی یادگیری برای همه افراد محسوب می شوند؛ دانش ها، نگرش ها، باورها و مهارتهای فراوانی توسط این رسانه ها در هر شخص ایجاد می شود؛ بسیاری از دانش ها، نگرش، باورهای و مهارت های آموخته شده تصحیح و یا در آنها تغییرات اساسی ایجاد می گردد.

2-4-     آموزش های تقویتی و مرتبط با کنکور

آموزش هایی که در این گروه قرار می گیرند ماهیتی جبرانی و تکمیلی بر آموزش های نظام رسمی تعلیم و تربیت دارند و معمولا تمرکز آنها بر دانش نظری است که در کتاب های درسی پیش بینی شده است.   این آموزش ها را می توان در سه گروه تقویتی و کنکوری و یا ترکیبی از این دو تقسیم کرد. این آموزش ها اغلب در آموزشگاههای آزاد برگزار می گردد و در آنها محتوای کتب درسی بازآموزی و مرور می گردد.

از لحاظ ماهیت این نوع آموزش ها فاقد ساختار ویژه هستند؛ در خارج از سازمانهای رسمی آموزشی ارائه می گردند؛  گواهینامه و مدرکی برای آنها صادر نمی گردد و نهایتا ماهیتی غیر اجباری و تکمیلی و جبرانی دارند.

2-5-     آموزشهاینهادهایفرهنگی- اجتماعی

در جامعه ما مساجد، حسینه ها حوزه های علمیه و مراکز دینی و مذهبی در حوزه مسائل دینی و مذهبی، احزاب و گروههای سیاسی در حوزه ی اجتماعی -سیاسی، گروه های ادبی، هنری و علمی در حوزه های ادبی، علمی، هنری، موسسات و انجمن های حامی محیط زیست، مبارزه با سوء مصرف مواد، کاهش خشونت و امثال آن در حوزه های مربوط به خود، آموزش هایی را برای اعضا یا آحاد مردم تدارک می بینند. علاو بر این، موزه ها، گالریها، کتابخانه ها، آثار باستانی، کارخانجات صنعتی، مزارع و مراکز بزرگ و کوچک کشاورزی، مراکز تفریحی- گردشگری و امثال آن و خودِ فرایند بازدید و گردشگری و اردوها، منابع دیگری برای آموزش های غیر رسمی محسوب می شوند.

2-6-     آموزشهایمرتبطبافناوریهایدیجیتال

یادگیری غیر رسمی با فناوری، یکی از عوامل شناختی و اجتماعی کردن مهم و روبه تزاید جوانان معاصر است. اغلب آن با فعالیت های اوقات فراغت نظیر انجام بازیهای رایانه ای یا استفاده از اینترنت برای مقاصد ارتباطی تدریس می شود. با توجه به پیشرفت های خارق العاده در فناوری در سالهای اخیر، امروزه جوانان می توانند به شکل بر خط با همگنان خود در سرتاسر جهان به گفتگو بنشینند هم چنین با شبیه سازهای پیچیده و بازیهای نقش آفرینی که می تواند با ویژگی های چند نقشی برخط ترکیب شود، یاد بگیرند (وولو بی و وود ،2008). درباره یادگیری بیرون از مدرسه کودکان از طریق فاوا، طیف وسیعی از فعالیت ها و تجارب را می توان مشخص کرد. برای مثال محیط خانواده به تنهایی، ممکن است طیفی از تجارب دیجیتالی مختلف، از انجام بازیهای رایانه ای تا استفاده از سی دی رام های اصلاحی برای رای دهی تعاملی از طریق تلویزیون دیجیتالی تا ویرایش عکس های دیجیتالی، را برای جوانان فراهم کند. علاوه بر آنها، تعداد روبه تزایدی از تجارب دیجیتال بر بستر وب در موقعیت های مختلف قابل کاوش و جستجو است؛ از چت روم های برخط و جوامع بازی چند نفره تا نوآوری های بنیاد گذاری شده توسط دولت ها. اگر از این زاویه به این نوع یادگیری ها نگاه کنیم، شناسایی طیف یادگیری هایی که به کمک فناوری های دیجیتال رخ می دهد ممکن نیست. اما طبقه بندی های گسترده ای از این فعالیت ها وجود دارد.

نتيجه‌گيری و جمع‌بندي

محدود کردن گوهر گرانبهای آموزش/ یادگیری به آموزش های رسمی و غفلت از اشکال و انواع دیگر آموزش/ یادگیری، موجبات وارد آوردن زیان و خسارتی هایی را به جامعه فراهم می کند. چنین رخدادی باعث می شود گسترده وسیع آموزش/ یادگیری به گستره ای محدود تقلیل یابد و زیست بوم گسترده آموزش مورد غفلت قرار گیرد؛ مزایا، منافع و کارکردهای آموزش های نیمه رسمی و غیر رسمی نایدیده گرفته شود؛ اثرات مثبت و منفی آنها بر هم ناشناخته و مبهم باقی بماند؛ و برنامه ریزی ها و سیاست گذاری های کوتاه، میان و بلند مدت به شکست بینجامد.

آموزش/ یادگیری را نباید در حصار محدود آموزش های رسمی- مدرسه ای و دانشگاهی- قرار داد. آموزش/ یادگیری، علاوه بر شکل رسمی، در دو شکل نیمه رسمی و غیر رسمی نیز به وفور در دسترس افراد بوده و بخشی از دانش، نگرش و مهارت های آنها را در فراخنای زندگی شکل می دهد. بر خلاف آموزش های رسمی، این نوع از  آموزش ها/ یادگیری ها ماهیتی مبهم و نامشخص دارند و محدوده، تعریف و انواع آن کاملا روشن و متمایز نیستند. بنابراین تعریف و تحدید آن و مشخص کردن ویژگی ها و انواع آن، به توسعه آموزش و در نتیجه توسعه فردی و اجتماعی کمک می کند.

آموزش های نیمه رسمی و غیر رسمی شامل هر نوع آموزشی هستند که در خارج از چارچوب برنامه های درسی مصوب و رسمی مدارس و دانشگاهها ارائه می گردند. آموزش های نیمه رسمی مشابهت های زیادی با آموزش های رسمی دارد و محتوا و شیوه ارائه آن معمولا مشابه آموزش های رسمی است اما در غالب برنامه های رسمی آموزشی و درسی نمی گنجد. در جامعه ایران آموزش های نیمه رسمی به شکل آموزش های ضمن خدمت، دانش افزایی تخصصی و علمی رواج دارد و طیف گسترده ای از فرصت ها و منابع آموزش / یادگیری را می توان برای آن بر شمرد از جمله: آموزش های ضمن خدمت کارکنان؛ دوره های ترویجی و آموزشی نهادهای حاکمیتی؛ آموزش های ارائه شده در موسسات آموزشی آزاد.

 اما آموزش های غیر رسمی، آموزش های اتفاقی و غیر عمدی محسوب می شوند که همه انسانها از بدو تولد تا زمان مرگ در معرض آنها قرار دارند و از منابع مختلف و به شکلی اتفاقی و غیر عمدی از آنها می آموزند. این نوع آموزش/ یادگیری با توسعه فناوری های ارتباطات و اطلاعات بر دامنه آنها افزوده شده است و از طریق رسانه های سنتی و دیجیتال و از منابع مختلفی چون خانواده، اطرافیان، دوستان، نهادهای فرهنگی و اجتماعی در دسترس افراد قرار می گیرد. شناسایی و تحلیل این دو گونه آموزش و بررسی آنها از نقطه نظرات جامعه شناسی، اقتصادی، تربیتی و فلسفی ماهیت واقعی زیست بوم آموزش و پرورش هر اجتماعی را جهت تصمیم گیری ها و برنامه ریزی های درست فراهم می نماید.

مراجع

الف. فارسی

1. امیری، منصوره، غفارثمر، رضا، کیانی، غلامرضا و اکبری،رامین(1395) تاثیرات سن آغاز زبان دوم بر دیدگاه ها و هویت ملی زبان آموزان جوان ایرانی، دو ماهنامه جستارهایی زبانی دوره 7، شماره 5(33):217-337
2. آذریان، علی، ساروخانی، باقر و نوابخش،مهرداد(1396) رسانه ها و تعلق پذیری ملی، مطالعه ای در باب تاثیر رسانه های جمعی بر تعلق پذیری ملی، فصلنامه مطالعات میان فرهنگی، سال دوازدهم، شماره31، صص:115-93
3. آزاده فر، محمدرضا(1388) کارایی نهادهای آموزش هنری بر بنیان متغیرهای اقتصادی، نشریه آموزش عالی،دوره2، شماره 2(6) :136-119
4. بومن، ام.جی(1382) اقتصاد آموزش ضمن کار، ترجمه عبدالحسین نفیسی. در: جمعی از نویسندگان(1382) دانشنامه اقتصاد آموزش و پرورش: رابطه آموزش و بازار کار و اقتصاد آموزش فنی و حرفه ای، جلد سوم ترجمه عبدالحسین نفیسی، تهران: انتشارات پژوهشکده تعلیم و تربیت،صص:303-324
5. حکیم زاده، رضوان، میرزابیگی، محمد علی و رسولی سقای، مقصود(1393) نيازسنجي آموزشي برنامه هاي آموزش خانواده براي اولياء دانش آموزان ناحيه يك تبريز، فصلنامه آموزش و ارزشیابی، سال هفتم، شماره 26: 24-7
6. حمیدی، کلثوم و یعقوبی، جعفر(1395) شناسایی صلاحیت های مورد نیاز مروجان کشاورزی شهری از دیدگاه کارشناسان ترویج سازمان جهاد کشاورزی استان زنجان، فصلنامه پژوهش های ترویج و آموزش کشاورزی، سال نهم، شماره3(35): 23-33.
7. خان، بدرول اچ.(1390) مدیریت یادگیری الکترونیکی ترجمه عماد قائنی و بابک عبدحق، تهران: انتشارات سازمان مدیریت صنعتی
8. ذوفن، شهناز(1385) کاربرد فناوریهای جدید در آموزش، چاپ دوم، تهران انتشارات سمت
9. رستمی نژاد، محمد علی، زارعی زوارکی، اسماعیل و مزینی، ناصر(1395) طراحی آموزش های مبتنی بر وب، بیرجند، انتشارات دانشگاه بیرجند
10. رضایی، محمد هاشم و پاک سرشت، محمد جعفر(1387) تاثیر دیدگاههای معرفت شناسی بر فعالیت های یاددهی و یادگیری در نظام آموزش باز و از راه دور، اندیشه های نوین تربیتی، دورۀ:4 شمارۀ:4 صص:36-9
11. روزت، آلیسون و هافمن، باب(1392)یادگیری غیر رسمی در: ریزر، رابرت و دمپسی، جان وی(ویراستاران) روندها و مباحث نوین در طراحی و فناوری آموزشی ترجمه محمد رضا وحدانی اسدی، حسین اسکندری و داریوش نوروزی، تهران: انتشارات آوای نور،صص:303-315
12. ریچی، ریتا سی.، موریسون، گری آر و فوکسون، مارگوریته(1392)طراحی آموزشی در تجارت و صنعت در: ریزر، رابرت و دمپسی، جان وی(ویراستاران) روندها و مباحث نوین در طراحی و فناوری آموزشی ترجمه محمد رضا وحدانی اسدی، حسین اسکندری و داریوش نوروزی، تهران: انتشارات آوای نور،صص:335-317
13. طباییان، سیده راضیه، امیری، شعله و مولوی،حسین(1390) بررسی ساختار عاملی، پایایی، روایی همگرا و روایی تشخیصی مقیاس سنجش روابط همگنان(PRQ)  مجله مطالعات آموزش و یادگیری، دوره سوم، شماره دوم،صص: 83-63
14. عمادزاده، مصطفی(1381) اقتصاد آموزش و پرورش، چاپ هجدهم، انتشارات جهاد دانشگاهی اصفهان
15. گروه مشاوران یونسکو(1373) فرایند برنامه ریزی آموزشی، ترجمه دکتر فریده مشایخ، چاپ چهارم، تهران: انتشارات مدرسه.
16. محسن پور، بهرام(1383) مبانی برنامه ریزی آموزشی،چاپ چهارم، تهران: انتشارات سمت
17. مرادی سروستانی، آزاده و زارعی، رضا(1396) نيازسنجي دوره های آموزش ضمن خدمت کارکنان آموزش و پرورش ناحيه 4 شيراز، فصلنامه علمي– پژوهشي رهيافتي نو در مديريت آموزشي، سال هشتم، شماره 1، پياپي 29،صص: 296-283
18. مرکز آمار و اطلاعات راهبردی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی(1393) تعاریف و مفاهیم آموزش فنی و حرفه ای، تهران: انتشارات مرکز آمار و اطلاعات راهبردی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی بازیابی شده از:

file:///C:/Users/Tech/Downloads/3_27_2018%208_32_42%20PM31.pdf

19. نادری، ابوالقاسم(1383) اقتصاد آموزش،تهران: نشر یسطرون.
20. نورورزی، داریوش و رضوی،سید عباس(1390) مبانی طراحی آموزشی، تهران: انتشارات سمت
21. نوروزی، معصومه و همکاران(1387) رتبه بندی روشهای کاربرد فناوری اطلاعات در فرایند یاددهی – یادگیری مدارس، فصلنامۀ نوآوری های آموزشی، شمارۀ 26، سال هفتم،صص:34-9

ب. انگلیسی

  Andresen, L., Boud, D., & Cohen, R)2000 ( Experience-based learning. In G. Foley (Ed.), Understanding Adult Education and Training. 2nd Ed. (pp. 225-239). Sydney: Allen &Unwin.

  Bransford, J., Vye, N., Stevens, R., Kuhl, P., Schwartz, D., Bell, P. et al (2006). Learning theories and education: Toward a decade of synergy. In P. A. Alexander & P. Winn (Eds.), Handbook of Educational Psychology, )2nd Edition(pp. 209-244 Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum Associates.

 Chapman, J. D., & Aspin, D. N(2000)Lifelong learning: Concepts and conceptions. International Journal of Lifelong Education, 19(1), 2-19.

  Coombs, Philip H. and Ahmed, Manzoor(1974)ATTACKING RURAL POVERTY: How Non formal Education Can Help, THE JOHNS HOPKINS UNIVERSITY PRESS

  Darling-hammond,Linda(2007)The Flat Earth and Education: How AmericaS    Commitment to Equity Will Determine Our Future, Educational Researcher, vol:36.no:6pp:318-334

   Falk, J. H., & Dierking, L. D(2002) Lessons without limit: How free-choice learning is transforming education. Walnut Creek, CA: AltaMira Press.

 Kolb, D. A., Boyatzis, R. E., & Mainemelis, C(2000)Experiential learning theory: Previous research and new directions. In R. J. Sternberg & L. F. Zhang (Eds.), Perspectives on Cognitive, Learning, and Thinking Styles. Rahway, NJ: Lawrence Erlbaum Associates.

Mallett, Clifford J., Trudel, Pierre, Lyle, John and Rynne B., Steven(2009) Formal vs. Informal Coach Education, International Journal of Sports Science & Coaching Volume 4 · Number 3 :325-334

  Merino, David Castillo et all(2008) E-Learning and Labour MarkeWage-Premium Analysis,journl of RUSC,vol:5,no:1,pp:22-34.

     Rennie, L. J., Feher, E., Dierking, L. D., & Falk, J. H. (2003) Toward an agenda for advancing research on science learning in out-of-school settings. Journal of Research in Science Teaching, 40(2), 112 - 120.

      Sefton-Green, J (2004) Literature Review in Informal Learning with Technology Outside School, Retrieved from:  https://www.nfer.ac.uk/publications/FUTL72/FUTL72.pdf

  Ucko, D. A(1998) Science City at Union Station: A new model for recreational learning. Retrieved from: http://www.museumsplusmore.com/pdf_files/SCarticle.pdf

     Ucko, David A. and Ellenbogen, Kirsten M(2008) Impact of Technology on Informal Learning, retrieved at: http://www.museumsplusmore.com/pdf_files/Impact-of-Technology.pdf

      Willoughby,  Teena and Wood, Eileen(2008) Children's Learning in a Digital World, John Wiley and Sons.